امیر تیمور سیاست میدانیگه کیریب کیلگن پیتده، ماوارالنهر مُغوللر استبدادی آستیده بؤلیب، چنگیز خان و باتو خان باسیب اؤتگن شهر و قشلاقلر ویرانه گه ایلنگن، سوو انشأتلری بوزیب تشلنگن یاکی ایشگه یراق سیز حالده کیلتیریلگن، چنگیز خان ماوارالنهرنی اؤزی نینگ ایککینچی اؤغلی چیغانای خانگه سویورغیل صفتیده انعأم قیلگن ایدی.

امیر تیمور نینگ حیاتی و فعالیتی ده ایککی دور یقال کؤزگه تشلندی. بیرینچی دوری (1360-1405) ماوارالنهر نی مُغول خانلیگیدن آزاد قیلیب، یگانه مرکزلشگن دولت توزیش، اؤز آرا اؤروشلرگه برهم بیریش.

ایککینچی دور (1386-1405) ایس ایککی ایللیک، اوچ ایللیک، بیش ایللیک، دیب اته لوچی باشقه مملکتلرگه یوریشلری بیلن حرکتلندی.

میلادی 1360 ایللردن باشلب امیر تیمور  ماوارالنهرده گی ایچکی نزاع، اوروشلریده اشتراک ایته باشلدی و مُغلستان حاکمداری توغلوق تیمور خان، اونینگ اؤغلی الیاس خؤاجه گه قرشی کوره شلردن سؤنگ، امیر حسین اوستیدن غلبه قازانگچ، 1370 ایلده ماوارالنهر تختی نینگ حقیقی صاحبی بؤلدی و سمرقندنی حاکمیت پایتختی ایتیب بیلگیله دی.

امیر تیمور تختگه اؤتیرگچ، چیغاتای اولوسی نینگ برچه ییرلریگه اؤزینی وارث دیب بیلدی و سیردریا نینگ قویی حوزه سیده گی ییرلرنی، تاشکینت ولایتینی، فرغانه وادی سینی،  خوارزمنی اؤز حکمرانلیگی آستیگه کیریتدی. نتیجه ده، ماوارالنهر و خراسان ده ایریک مرکزلشگن دولت وجودگه کیلدی. صاحبقران سؤنگگی ایللرده ایران، عراق، قفقاز آرتی مملکتلری، هندوستان، آلتین اؤرده و تورکیه بیلن بؤلگن جنگلرده غالب چیقیب، سلطنت حدودینی شرق قطعه سی چین دیواریگه قدر، غربده- اؤرته ییر دینگیزیگه، جنوبده ایسه هندوستان چیگره لریگه قدر کینگه یتیردی.

تیمور فعالیتیده معیّن سیاسی یؤل- میده فیودال حکمرانلیگینی توگتیش، مهم خلق آرا کاروان یؤللریده اوستونلیک قیلیب تورگن آلتین اؤرده، ایران و باشقه مملکتلرنینگ رقابتینی ینگیب، ماوارالنهرنینگ سیاسی- اقتصادی قووتینی تأمینلی آله دیگن مرکزلشگن دولت تشکیل ایتیش ایدی. امیر تیمور اوّلم بار مملکتده دولت تیزیمینی مستحکملش، باشقریشده گی ترتیب- انتظام، قانونچیلیکنی کینگیتیریشگه امکانیت یره تیش، سالیقلرنی ترتیبگه سالیش، مملکت حمایه سینی تأمینلش یؤلیده قؤشن نینگ قدرتینی آشیریش کبیلرگه کتته اعتبار بیردی.

امیر تیمور نینگ هر بیر حربی یوریشیگه تورتکی بؤلرلیک سبب بار ایدی. بو سببلر اؤز دولتی نینگ چیگره لرینی مستحکملش، تشقی دوشمنلردن حمایه لنیش، کاروان یؤلرینی تورلی یؤلتؤسرلردن تازه لش، خیانتچی، ساتقین، ادمچیلرنی جزالش، بؤیسونمه گنلرنی اطاعت ایتیریش، اؤزی نینگ سیاسی تأثیرینی کینگیتیریش کبی لردن عبارت بؤلگنلیگینی تاریخی منبعلردن بیلیب آلیش ممکن. مثلاً، امیر تیمور نینگ تؤختمیش خانگه کؤپ الطفاتلر، یاردملر کؤرستیب، 1379 ایلده اؤروس خاننی ینگیب، آق اؤرده تختیگه تؤختمیش خاننی اؤتقزگن ایدی. اما تؤختمیش خان امیر تیمور نینگ امیدلرینی پوچگه چیقردی.

او ماوارالنهر گه بیر نیچه بار تالانچیلیک نیتیده باستیریب کیرگنیدن سؤنگ، تیمورده هم اونگه قرشی کوره شیش مجبوریتی وجودگه کیلدی و 1395 ایل 15 اپریلده قوندوزچه ده امیر تیمور بیلن تؤختمیش خان اؤرته سیده حل قیلوچی حیات- ممات جنگی باشلندی. جنگ فقط تؤختمیش خان نینگ تقدیرینی حل قیلیب قؤیه قالمی، بلکی بوتون آلتین اؤرده تقدیرینی هم حل قیلدی.

تاریخ تیمور ضمّه سیگه آلتین اؤرده دیک قدرتلی مُغول امپیریاسی نینگ اساسینی ییمیریش دیک اولکن وظیفه نی قویگن ایکن، صاحبقران بو وظیفه نی هم بویوک جسارت بیلن ادا ایتیب، روس کنیازلیکلری و شرقی اروپا خلقلرینی مغوللر اسارتیدن خلاص بولیشلریگه یول آچیب بیردی. ییریک روس عالمی ا. یو. یاکوبفسکی: «تیمور نینگ توخته میش اوستیدن قازانگن بو غلبه سی نه فقط مرکزی آسیا و شرقی اروپا، بلکی روسیه اوچون هم کتته حمایتگه مالک بولدی»، دیب یازدی.

تیمور دولتنی باشقریشگه کتته اعتبار بیریب، ینگی دولت تیزیمی بؤییچه دیوانی بزُرگدن تشقری، هر بیر ولایتده دیوان دیب اته لاوچی باشقرمه توزیب، بو باشقرمه لر سالیق ایغیش، ترتیب سقلش، اجتماعی بنالر- بازارلر، حماملر، یؤللر، سوغاریش ترماقلریگه قره ب توریش و اهالی نینگ خـُلقی- اخلاقی حرکتلرینی نظارت آستیگه آلیش کبی ایشلر بیلن شُغوللنگن. هر بیر دیوانده کیریم و چیقیملرنی حسابگه آلیش، قید ایتیش تورک- اؤزبیک و فارس- تاجیک تیللریده آلیب باریلگن.

تیمور تاریخچیلر تصویریچه، اؤرته عصرنینگ اتاقلی دولت و حربی اربابلریدن بؤلیب، اُروپا عالملری اؤز اثرلریده اونینگ سلبی تمانلری بیلن بیرگه مهم فضیلتلرینی هم تأکیدله ب اؤتگنلر. نیمیس (آلمانلیک) عالمی ف. شلاسیر اؤزی نینگ «جهان تاریخی» (ش-تام) اثریده: «بختیار جنگچی، جهانگیر، اوزاق شرق قطعه سی قانون شناس بؤلیش بیلن بیرگه اؤزیده، آسیاده کم اوچره یدیگن تکتیک و ستراتیژیک بیلیملرینی افاده له دی.» دیب یازسه، اتاقلی نیمیس عالمی تاریخ شناسی م. وبیر: «تیمور اؤز دوشمنلریگه نسبتاً جوده بیرحم ایدی، لیکین سرکرده لیک، دولتینی باشقریش و قانونچیلیک ساحه سیده بویوک استعدادگه ایگه ایدی.» دیب تعریفله یدی. شونینگدیک، «توزوکِ تیمور»، «تیمور توزوکلری» ده هم تیمورنینگ جمیعتگه، اجتماعی- سیاسی حیاتگه قره شی، بیرلشگن قدرتلی فیودال دولتی نینگ سیاسی و اخلاقی قاعده لری حقیده گپ باره دی.

تیمور توزوکلریده دولت تیزیمی، دولتده گی تورلی لوازملرنینگ وظیفه سی، اونده گی تورلی طایفه لر و اولرگه مناسبت، دولتنی باشقریشگه اساس بؤلگن قاعده لر، قؤشینلرنینگ توزیلیشی، ترتیبی، اونی باشقریش، تأمینله ش، رغبتلنتیریش، قؤشین تورلری نینگ توتگن اؤرنی و اؤز ارا مناسبتی کبی مسئله لر بیان ایتیله دی. دولت ایشلرینی هر دایم اسلام و شرعیت حکملری اساسیده آلیب باریلگنلیگی بیر نیچه بار تأکیدلنه دی. «سلطنتیم مرتبه سینی، دیب تأکیدله یدی امیر تیمور، قانون- قاعده لر اساسیده شونده ی سقله دیمکی، سلطنتیم ایشلریگه اره لشیب، زیان ایتکزیشگه هیچ بیر کیمسه نینگ قوربی ایتمه دی.» بوندن تشقری، اثرده جمعیت ایشلریده گی آدملرنینگ اون ایککی طایفه گه بولینیشی، سلطنت نی باشقریشده ائن ایککی قاعده گه عمل قیلینگنلیگی، سلطنت تورت قطعی قاعده گه اساسلنیشی کبی مسئله لر هم ترتیب بیلن بیان ایتیلگن («تیمور توزوکلری» گه قره لسین م. خ.)

شهرلر و شهر اطرافی اهالی سیدن نه جان سالیغی و نه باج آلینردی. بیرارته هم عسکرنینگ دایمی توریش اوچون شخصی کیشیلر اویینی ایگه لشگه یاکی فقرالر نینگ مالینی و بایلیگینی اؤزلشتیریب آلیشگه حقی یؤق ایدی. «برچه ایشلرده، دیگن ایدی امیر تیمور، بو ایشلر قه یسی اؤلکه خلقیگه تعلقللی بؤلمه سین، حاکملرنینگ عدالت تمانیده قتتیق توریشلریگه بویروق بیریلگن. قشّاقلیکنی توگتیش مقصدیده باش پناه لر تشکیل قیلدیم کی، کمبغللر اولردن نفقه آلیب تورردیلر.» بوندن تشقری، تیمور نینگ سالیقلر حقیده گی قاعده سی جوده مهم اهمیتگه ایگه دیر. تیمور یازه دی: «سالیقلر ایغیشده خلقنی آغیر احوالگه سالیشدن یاکی اؤلکه نی قشّاقلیککه توشیریب قؤیشدن احتیاط بؤلیش ضرور. نیگه کی، خلقنی خانه ویران قیلیش دولت خزینه سی نینگ کمبغلله شیشیگه آلیب کیله دی، خزینه نینگ بی قوّتلیگی حربی کوچلرنینگ ترقاقله نیشیگه، بو ایسه، اؤز نوبتیده حاکمیت نینگ کوچسیزله نیشیگه سبب بؤله دی...»

امیر تیمور حربی صلاحیتیده جهانگه مشهور سرکرده و اؤز زمانه سی نینگ اینگ قدرتلی حاکمداری بؤلیش بیلن بیرگه، اونینگ حربی نظریه سی و عملی حربی صنعتی، تکتیک و ستراتیژیک، ارمیه ترکیبی نینگ توزیلیشی اؤز دوری نینگ نادر معجزه سی ایدی.

اونینگ حربی مهارتی تورلی یؤنلیشلرده- عسکری قسملرنی  قایته تشکیل ایتیشیده، دوشمنگه هجوم قیلیشده تورلی- تومن اصوللردن فایده له نیشده، هجومدن آلدین دوشمن جایلشگن ییرلرنی اؤبدان اؤرگنیب چیقیشده، هم لشکرباشی- قؤماندانلیقده نمایان بؤلدی.

ادبیاتلرده تیمور حقیده بیر- بیریگه ضد فکرلر موجود بؤلیب کیلدی، لیکین اولرنینگ کؤپلریده تیمور فعالیتیگه اؤز دوری نقطۀ نظریدن ایمس، بلکی مؤلفلر یشه گن دور نقطۀ نظری اساسیده بها بیریلگن.

«تیمور توزوکلری» نی انگلیسچه دن فرانسوی تیلیده ترجمه قیلیب، 1787 إیلده ایتگن فرانسوی عالمی لیانگل تیمور حقیده شونده ی یازه دی:

«تیمور خان (امیر تیمور) سیاسی و حربی تاکتیکه حقیده رساله یازگن و اؤز اولادلریگه جوده دانا تیزیم قالدیرگن. بیز بونی تصّور هم قیلمگن ایدیک و اونینگ اوروشلرینی باسقینچیلیک و تالان- تاراج قیلیش دیب بهاله ب کیلگن ایدیک. دییرلی اینگیب بؤلمیدیگن ایککی تؤسیق- بیزده گی تعصب همده تاریخی ناحقلیک تیمورنی بیلیشیمیزگه و تؤغری بهاله شیمیزگه خلَقت بیریب کیلدی.»

شونی علیحده تأکیدله ش لازمکی، امیر تیمور دولت، جمعیت حیاتیده بؤلیب اؤته دیگن هر بیر مهم ریجه آلدیدن کینگش اؤتکه زر و بو کینگشگه نه فقط دولت اربابلری، سرکرده لر، تیمورزاده لر، بلکی سیدلر، شیخلر، علم- فن اربابلری هم تکلیف ایتگن و اؤزی نینگ هر بیر یوریش آلدیدن بونده ی کینگشلرنی اؤتکزیب توریشنی عادت توسیگه کیریتگن.

امیر تیمور نینگ آبادانچیلیک ایشلری تؤغریسیده تنیقلی شرقشناس عالم، اکادیمیک و. و. بارتولد: «تیمور گؤیا سمرقند دن باشقه همه ییرده ویرانگرچیلیک بیلن شغلّه نگن، دیگن فکر مبالغه لی: او کابل وادیسی و موغن چؤلی کبی سمرقند دن اوزاق بؤلگن جایلرده اولکن سوغاریش ایشلری آلیب باردی.» دیگن تاریخی جهتدن غایت قیمتلی فکرنی ایتیب اؤتگن. بو فکرگه مقایسه قیلیب، علی یزدی نینگ یازیشمه سینی کیلتیریش مقصدگه موافق دیر: «بیر إیل مابینیده، دیب یازه دی اؤرته عصر تاریخچیسی علی یزدی، بغداد شهرینی تیکلش حقیده بویروق بیریلدی، تاکی شهر ینه اؤز قیافه سینی آلسین،  اونده هنرمندچیلیک رواجله نسین، تیوره ک- اطرافده دهقانچیلیک اؤسّین، سودا- ساتیق و مدنی حیات کینگ ترماق یایسین، اسلام بیلیمی ایلگریگیده ی یایلسین. بو وظیفه امیر زاده ابوبکر گه تاپشیریلدی.»

تاریخی منبعلرنینگ گواه لیک بیریشیچه، ماوارالنهرده مُغولی لرنینگ قریب 140 إیللیک حکمرانلیک دوریده بیرانته هم کؤزگه کؤرینرلی قوریلیش یاکی سوو انشأتلری وجودگه کیلمگن. امیر تیمور نینگ تشبثی بیلن 1365 إیلده قرشی، 1370 إیلده سمرقند، 1380 إیلده ایسه کیش نینگ اطرافی قایته دن مدافعه دیوارلری بیلن اؤره لگن. شونینگدیک، خلق فراوانلیگی یو، مملکت آبادانچیلیگی یؤلیده سوو آمبارلری، تؤغانلری قوریشیگه، اریقلر قازیشگه، ینگی ییرلرنی اؤزله شتیریشگه علیحده اعتبار بیریلگن. مملکت نینگ اقتصادی احوالینی کؤتریشده سودانینگ اهمیتی بی قیاس ایکنلیگینی توشونگن حکمدار بازارلر، رسته لر و تیملر، تورلی- تومن اوسته خانه لر برپا ایتیب، خلق هنرمندچیلیک صنعتینی ترقی ایتیرگن.

امیر تیمور  علم- فن، معنویت اهلیگه اعتبار، مهربانلیک کؤرستیب، اولردن جمعیت مدنی حیاتیده فایده له نیشگه اینتیلر ایکن، تاریخچی ابن عربشاه یازگنیدیک: «تیمور عالملرگه مهربان، سعید و شریفلرنی اؤزیگه یقین توتر ایدی. علما و فضلا گه ترله عزت- حرمت کؤرسه تیب، اولرنی هر قنده ی آدمدن تمام مقدم کؤرردی. اولرنینگ هر بیرینی اؤز مرتبه سیگه قؤیب، عزت و اکرامینی اونگه اظهار قیلردی.»

امیر تیمور سراییده کؤپلب علم- معرفت علمالری، مولانا عبدالجبار خوارزمی، مولانا شمس الدین منشی، مولانا عبدالله لیسان، مولانا بدرالدین احمد، مولانا نعمان الدین خوارزمی، خواجه افضل، مولانا علاوالدین کاشی، جلال خاکی لر صاحبقران نینگ مرحمتیدن بهره مند بؤلیب، اونینگ خذمتیده بؤلدیلر. امیر تیمور علم- فن نینگ ریاضیات، هندسه، معمارچیلیک، فلکیات، ادبیات، تاریخ، موسیقی کبی ساحه لری رونقیگه کتته اعتبار بیریب، صاحب هنرلر بیلن قیلگن صحبتلری حقیده فرانسه عالمی لیانگل شونده ی یازه دی:

«تیمور عالملرگه جوده مهربان ایدی. بیلیمدانلیگی بیلن بیر قطارده صاف دل لیگینی کؤرگن کیشیلرگه ایشانچ بیلدیرردی. او تاریخچیلر، فیلسوفلر، شونینگدیک علم- فن، اداره و باشقه ایشلرده استعدادلی بؤلگن برچه کیشیلر بیلن صحبتله شیش اوچون کؤپینچه تختدن توشیب، اولرنینگ یانیگه کیلر دی. چونکی تیمور بو ساحه لرگه غمخوارلیک قیلیشگه اساسی اعتبارینی بیرردی.»

امیر تیمور اؤزینی ماهر دیپلومات صفتیده هم نمایان قیله آلگن. اونینگ ویزنتیه، وینیتسیه، گینیه، اسپانیه، فرانسه، انگستان، باشقه چه ایتگنده، اؤشه وقتده کؤپراق معلوم و مشهور بؤلگن اروپا دولتلری بیلن اقتصادی علاقه لر اؤرنه تیش و اونی مستحکمله ش ساحه سیده فعالیتینی فرانسه و انگلیس قراللری نینگ اونگه یازگن مکتوبلری بیلن دلیل لش ممکن.

منبعلرده صاحبقران امیر تیمور، یارقین خصلتلرگه ایگه ایکنلیگی، خاطره سی اؤتکیر، شجاعتلی و قاطعیتلی، بیر سؤزلی، زؤر روحی قدرت ایگه سی، صلابتلی انسان صفتیده تعریفلنه دی.

امیر تیمور نینگ آسیا، عموماً جهان تاریخیگه خذمتلری و توتگن اؤرنی حقیده خلاصه قیلیب، قویده گیلرنی تأکیدله ب اؤتیش جایز دیر: امیر تیمور مرکزی آسیا نی مُغوللر شکنجه سیدن آزاد ایتیشده برچه یورت پرور کوچلرنی اویوشتیریب، اولرنی مستقللیک اوچون کوره شگه یؤنه لتیرگن یتـَکچی رهبر، یرلی خلق نینگ بو ساحه ده گی آرزو- امیدلرینی رؤیابگه چیقیشیگه اولکن حصه قؤشگن سرکرده دیر،  امیر تیمور کؤپ إیللر دوامیده مستملکه بؤلیب، چیت ایللیک حکمدارلرگه بؤیسونیب کیلگن ماوارالنهر و خراسانده اؤز یورتی، خلقی نینگ کوچ- قدرتیگه تینگن مستقل و یگانه دولت برپا ایتیشی؛ امیر تیمور هم اؤز دوریگه خاص بؤلگن تورلی سببلرگه بناءً باشقه مملکتلرگه یوریشلر قیلدی و اروپا مملکتلری نینگ رواجلنیشینی تیزله شیشگه اؤز حصّه سینی قؤشدی. روسیه نی آلتین اؤرده ظلمیدن، اروپا نی تورکیه تجاوزیدن سقلب قالدی، امیر تیمور اؤز سیاستیده مدنیت، آبادانچیلیک، هنرمندچیلیک حامیسی بؤلیب تنیلدی. اؤز سیاستی بیلن مدنی یوکسه لیشگه و تورکی تیل نینگ رواجیگه کینگ یؤل آچیب، نه فقط مرکزی آسیا نینگ مدنی- معنوی، بلکی بوتون مسلمان عالمی تاریخیده اؤچمس ایز قالدیردی و سؤنگّی رواجله نیشگه کتته تأثیر کؤرستدی، امیر تیمور بیر قطار شرق مملکتلری و اینیقسه، اروپا مملکتلری بیلن دیپلوماتیک علاقه لر اؤرنه تیب، اولر بیلن تورلی سودا- ساتیق، مدنی علاقه لرگه ینه ده کینگ یؤل آچیب بیردی.

سابق سویتلر مفکوره سی، پرولتار دنیا قره شی حکمرانلیک قیلگن شرایطده تیمور فعالتیگه نسبتاً سلبی مناسبتده بؤلیندی، اؤشه دور ادبیاتلریده هر دایم قاره له نیب کیلیندی. لیکن مفکوره وی تؤسیق، تحقیقلشلرگه قره می ایریم علمی اثرلرده تیمور حقیده بعضی تؤغری فکرلر هم بیلدیریلدی.

بو جهتدن اؤزبیکستانده 1968 إیلی اکادیمیک ی. م. مؤمینوف نینگ «امیر تیمور نینگ اؤرته آسیا تاریخیده توتگن اؤرنی و رولی» رساله سی نینگ نشر ایتیلیشی مهم واقعه بؤلدی. رساله تیمور شخصیگه بیر یاقلمه لی قره شلرگه قرشی یازیلگن علمی اثر صفتیده گی دستلبکی اورینیش ایدی. لیکن بو قدم مسکو ده گی یوقاری اداره لر و مطبوعات ارگانلری تمانیدن قاره لندی و اثر مؤلفی بی نهایه اذیتلر چیکدی.

اؤزبیکستان نینگ مستقللیککه ایریشووی، ایسکی مفکوره لردن قوتیلیش، تاریخیمیزده تؤغری مناسبتده بؤلیش امکانینی یره تدی. سؤنگّی إیللرده امیر تیمور و او نینگ دورینی اؤرگنیشگه بغیشله نگن بیر قطار منبعلر، کتابلر، جمله دن، بؤری بای احمدوف نینگ امیر تیمور حقیده گی کتته رومان- خرونیکه سی نشر ایتیلدی. اؤزبیکستان جمهور ریسی نینگ فرمانی بیلن 1996 إیل امیر تیمور  إیللی دیب اعلان ایتیلیشی و بو سنه جهان مقیاسیده نشانله نیشی امیر تیمور نامی آقله نیب، اؤزبیک خلقیگه بوتونلی قایتگنی گه یارقین دلیلدیر.

منبع: ضیا اوز انترنت صحیفه سی

«معنویت یولدوزلری» کتابی، لاتین دن عرب الفباسیگه اوگیرگن: عزیزالله فاریابی